เลี้ยงผีป้าดในพิธีฟ้อนผีเม็งลำปาง

เลี้ยงผีป้าดในพิธีฟ้อนผีเม็งลำปาง

ป้าด ในที่นี่ หมายถึง วงป้าดก๊องหรือวงปี่พาทย์ล้านนา ที่แต่เดิมมีเครื่องดนตรีสำคัญ คือ ป้าดก๊อง (ฆ้องวง) ทำหน้าที่ดำเนินทำนองสอดประสานกับแนหน้อย โดยมีกลองเต่งถิ้ง (หรือ กลองถึ้ง) และกลองป่งป้ง (หรือกลองตัด) กำกับจังหวะหน้าทับตามรูปแบบของบทเพลงต่าง ๆ

ด้วยการที่ “ฆ้อง” ในอดีตเป็นของที่หายากและเป็นเครื่องดนตรีที่มีสถานภาพสำคัญ วงป้าดก๊องจึงเป็นวงดนตรีที่ประกอบเกียรติยศของกษัตริย์ ขุนนางและชนชั้นสูง หรือแม้แต่ในพระพุทธศาสนาที่มีการนำป้าดมาประโคมเพื่อเป็นพุทธบูชา ด้วยชาวล้านนาสะท้อนสถานะของพระพุทธเจ้าขณะเป็นเจ้าชายว่าอยู่ในวรรณะกษัตริย์นั้น

ในส่วนความเชื่อเรื่องผีบรรพบุรุษโดยเฉพาะผีมดผีเม็งที่กล่าวกันว่ามีการสืบทอดตระกูลจากขุนนางหรือชนชั้นสูงนั้น จึงมีการประโคมเพื่อดึงเอาอำนาจเหนือธรรมชาติหรือผีบรรพบุรุษเข้าสู่ร่าง ทั้งผ่านการโหนห้อยผ้าและจังหวะดนตรีที่รุกเร้า โดยใช้วงป้าดก๊องประกอบ อาจกล่าวได้ว่าเป็นลักษณะที่สะท้อนถึงสังคมที่มีการจัดลำดับชั้นและมีการให้ความหมายอย่างซับซ้อนในพิธีกรรมแล้ว แตกต่างจากผีเจ้านายหรือผีปู่ย่าของชาวบ้านทั่วไปที่อาจไม่มีขั้นตอนในการเลี้ยงผีมากเท่าการฟ้อนผีมดและผีเม็ง

หนึ่งในขั้นตอนสำคัญที่สะท้อนให้เห็นถึง “สถานภาพ” ของวงดนตรีป้าดก๊อง ก็คือ มีการเลี้ยงผีป้าด ซึ่งมีเฉพาะในการฟ้อนผีเม็งพื้นที่จังหวัดลำปาง โดยมีการเทเครื่องดื่มโดยเฉพาะสุรา ข้าว ไก่หรือปลาแห้งแล้วแต่การสืบทอดในแต่ละสายตระกูล หลังจากที่ดนตรีบรรเลงเพลงมอญแล้วเมื่อจะมีการเลี้ยงผีป้าดโดยการเทอาหารและเครื่องดื่มลงบนป้าดก๊องหรือฆ้องวงก่อน ก็จะบรรเลงด้วยโน้ตที่เราได้ยินเพียง 3 เสียงถัดกัน

โหน่ง โนง โน้ง โนง (ฟ ซ ล ซ) วนเวียนกันแล้วก็กลับมาบรรเลงเพลงมอญเมื่อถวายอาหารแก่ “ป้าด” เสร็จสิ้น และโปรดสังเกตบรรดาร่างทรงก็จะฟ้อนโดยการคว่ำมือและหงายมือ

การเลี้ยงผีป้าดดังกล่าวจึงสะท้อนให้เห็นถึงสถานภาพของวงดนตรีนี้ที่มีความซับซ้อนกว่าวงดนตรี “พื้นบ้าน” ทั่วไปในดนตรีล้านนา ทั้งการที่ต้องมีการขึ้นขันตั้งหรือเครื่องกำนลครู ตลอดจนอดีตที่เป็นเครื่องดนตรี “หน้าหมู่” หรือเป็นวงดนตรีที่ชาวบ้านเพศชายเข้ามาฝึกและเล่นกันที่วัด ก่อนกระจายเป็นวงดนตรีเอกชนดังเช่นปัจจุบัน นอกจากนี้ ร่องรอยของการเลี้ยงผีป้าดในพิธีฟ้อนผีเม็งลำปางนี้เองที่ทำให้นึกถึงบทบาทและสถานภาพของวงดนตรีนี้ในอดีตได้เด่นชัดขึ้น จนถึงกับต้องมีการเลี้ยงผีในพิธีฟ้อนผีเม็ง

ทำให้ผู้เขียนนึกถึงวงป้าดของพระเจ้าน่าน ที่มีการบันทึกเอาไว้ว่า เมื่อจะนำเครื่องดนตรีมาซ้อมแต่ละครั้ง ก็จะต้องเลี้ยงผีป้าดเสียก่อน

สำหรับการใช้วงป้าดก๊องในพิธีฟ้อนผีเม็งลำปางนี้ ทราบมาว่าในอดีต เจ้าบุญวาทย์วงศ์มานิตย์ เจ้าหลวงลำปางองค์สุดท้ายได้สนับสนุนหากว่ามีการฟ้อนที่ใดท่านก็จะร่วมมอบปัจจัยด้วย รวมทั้งผีเม็งตระกูลต่าง ๆ ถือว่าแบ่งมาจากคุ้มเจ้าหลวงลำปาง เราจึงเห็นบทบาทของวงป้าดก๊อง และขั้นตอนซับซ้อนในพิธีกรรมที่สะท้อนถึงความเชื่อ วิถีชีวิต รวมถึงสัญญะของผู้คนในอดีตไปพร้อมกัน

เรื่อง: สงกรานต์ สมจันทร์

บันทึกวีดิทัศน์จากพิธีฟ้อนผีเม็ง บ้านโทกหัวช้าง ตำบลพระบาท อำเภอเมืองลำปาง จังหวัดลำปาง วันที่ 6 เมษายน 2568 โดย สงกรานต์ สมจันทร์

#ดนตรีล้านนา
#LannaMusic

ดูเพิ่ม:

ฉลาดชาย รมิตานนท์. (2545). ผีเจ้านาย (พิมพ์ครั้งที่ 2). เชียงใหม่: มิ่งเมือง.

ณรงค์ สมิทธิธรรม. (2535). ดนตรีประกอบการฟ้อนผีในจังหวัดลำปาง. ลำปาง: วิทยาลัยครูลำปาง.

อานันท์ กาญจนพันธุ์. (2555). เจ้าที่และผีปู่ย่า: พลวัตของความรู้ชาวบ้าน อำนาจและตัวตนของคนท้องถิ่น. เชียงใหม่: ภาควิชาสังคมวิทยาและมานุษยวิทยา คณะสังคมศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่.

ขอขอบคุณ คุณลิขิต เครือบุญมา มา ณ โอกาสนี้